ΟΛΓΑ ΧΑΡΑΜΗ
Στις 23 Δεκέμβρη συνήθως χιονίζει στη Φλώρινα. Κι αν όχι, η θερμοκρασία είναι σίγουρα κάτω από το μηδέν. Ούτε παραγγελία να το ’χαν το έθιμο με τις φωτιές. Πριν από κάμποσα τέρμινα που το βίωσα τελευταία φορά, είχε -24° C. Κανείς δεν έμεινε κλεισμένος μέσα, πάντως. Ντόπιοι και επισκέπτες ήταν στους δρόμους, έπιναν τσίπουρο ή κρασί σε πλαστικά ποτήρια (όλος ο νομός παράγει εξαιρετικά αποστάγματα), έτρωγαν φασολάδα (επίσης εξαιρετικό ντόπιο προϊόν) και άλλες λιχουδιές που προσφέρονται από τον δήμο. Ενα ιδιότυπο υπαίθριο σουαρέ υπό τους «χάλκινους» ήχους από τις μπάντες που κυκλοφορούν σε όλη την πόλη και σε… στέλνουν αλλού. Και όλα αυτά μέσα σε ένα πέπλο μυστηρίου ενίοτε, την ομίχλη της πόλης, το αποκαλούμενο σινιάκι.
Μέχρι τις 12 παρά το βράδυ, όλοι έχουν πάρει θέση στις πλατείες πλάι στα τεράστια ξύλινα ικριώματα, που στις 12 ακριβώς θα λαμπαδιάσουν. Δεκάδες γειτονιές, δεκάδες φωτιές ανάβουν μέσα στην πόλη και κάμποσες ακόμη στα χωριά. Η μεγαλύτερη πάντως, άρα και η πιο δημοφιλής, είναι στην πλατεία Ηρώων, στην οδό Ανεξαρτησίας, δίπλα στο ποτάμι της Φλώρινας, τον Σακουλέβα.
Λίγο η ανάγκη για ζεστασιά, λίγο το πρωτόγνωρο του θεάματος, οι νεοφερμένοι στήνονται όσο πιο κοντά στο ικρίωμα γίνεται. Οταν ο γίγαντας λαμπαδιάσει, όμως, κανείς δεν αντέχει να σταθεί πλάι του. Και αυτό είναι το πιο ενδιαφέρον σε αυτό το έθιμο, αν βέβαια αφεθείς και το αντιμετωπίσεις σαν βίωμα και όχι σαν θέαμα. Το πώς παλινδρομείς, πώς ταλαντεύεσαι για ώρες. Ενα βήμα μπροστά, ένα βήμα πίσω και πάει λέγοντας… Τη μια καίγεσαι, την άλλη τρέμεις απ’ το κρύο. Ο χρόνος μοιάζει να σταματά. Τα πρόσωπα φωτίζονται από τη φλόγα, γίνονται οικεία, οι σπίθες πετάγονται προς όλες τις κατευθύνσεις, οι φλόγες αντικατοπτρίζονται ακόμη και στο ποτάμι, λες και φλέγεται και αυτό.
Φαντάσου να καίγεται το δέρμα σου, να τσούζουν τα μάτια σου και να μη φεύγεις, σαν μαγνητισμένος. Να χάνεσαι στην απόκοσμη βουή της φλόγας που υπερπηδά κάθε ήχο. Σκέτη μαγεία. Κάπως έτσι μάλλον εξαγνίζεσαι. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το συναίσθημα βέβαια, όπως άλλωστε σε κανένα γνήσιο έθιμο της Ελλάδας. Οι φωτιές της Φλώρινας έχουν τις ρίζες τους σε παγανιστικές, πυρολατρικές τελετές προχριστιανικής εποχής. Ηλιος – φως – γονιμότητα – αναγέννηση. Οι μέρες συμπίπτουν με το χειμερινό ηλιοστάσιο (21 Δεκέμβρη), τη μεγαλύτερη νύχτα του χρόνου, και η φωτιά λατρευόταν από αρχαιοτάτων χρόνων ως προάγγελος του φωτός και του ήλιου, της καλοκαιρίας και της καρποφορίας.
Οταν το έθιμο εκχριστιανίστηκε, ταυτίστηκε με τη φωτιά που άναψαν οι βοσκοί στη φάτνη του Χριστού και με την αναγγελία της γέννησής Του. Ο μόνος που δεν δέχτηκε τον νέο συμβολισμό, πάντως, ήταν ο μητροπολίτης Φλωρίνης Αυγουστίνος Καντιώτης, μια διφορούμενη μορφή της πόλης, που κατήγγειλε το έθιμο το 1992 ως ειδωλολατρικό και αμαρτωλό. Οχι βέβαια πως έπαψε να τελείται.
Θυμάμαι τον αείμνηστο ιστορικό και λαογράφο της Φλώρινας, Λάζαρο Μέλλιο, που μου περιέγραφε τις παλιές εποχές: «Κάποτε η προετοιμασία ξεκινούσε μήνες πριν. Ολοι οι πιτσιρικάδες χωριζόμασταν σε ομάδες-γειτονιές και μαζεύαμε ξύλα από το βουνό, κυρίως κέδρα, που κάνουν θόρυβο όταν καίγονται και θεωρείται ότι διώχνουν τα κακά πνεύματα, αλλά ζητούσαμε και από τα σπίτια φωνάζοντας: ξύλα για κάλαντα! Ο στόχος ήταν να μαζέψουμε τα περισσότερα ξύλα για να ανάψουμε στη γειτονιά μας τη μεγαλύτερη φωτιά. Το έθιμο επέβαλλε κάποια ξύλα να είναι κλεμμένα, έτσι αρπάζαμε τις νύχτες τα ξύλα από τις αυλές των σπιτιών και οι νοικοκύρηδες μας κυνηγούσαν. Βέβαια, αυτό που είχε ιδιαίτερη αξία ήταν το κλέψιμο των ξύλων από τις άλλες ομάδες. Κάθε βράδυ, λοιπόν, έκανε βάρδια κάποιος από την ομάδα και τα φρουρούσε».
Μπορεί τα πράγματα να μη γίνονται έτσι ακριβώς πια, αλλά οι ομάδες ξεκινούν ακόμη από νωρίς την προετοιμασία, αναζητούν τα ξύλα από χορηγούς, στήνουν γλέντια στα καλύβια δίπλα στις φωτιές τους κάθε μέρα.Ο δήμος πλαισιώνει το έθιμο με διάφορα δρώμενα που ξεκινούν από τα μέσα Δεκεμβρίου και ολοκληρώνονται στις 6 Ιανουαρίου. Θεατρικές παραστάσεις, παρουσιάσεις παραμυθιών, μάγοι, ζογκλέρ, ζωγραφική και παιχνίδια στο Ξύλινο Χωριό. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και το «Τρενάκι της φωτιάς», που κάνει βόλτα στο ιστορικό κέντρο της πόλης καθημερινά, αλλά και οι γιορτές τσίπουρου σε τοπικά καζάνια (ολοκληρώθηκαν 20/12, στην Κάτω Υδρούσα).
Μέχρι τις 12 παρά το βράδυ, όλοι έχουν πάρει θέση στις πλατείες πλάι στα τεράστια ξύλινα ικριώματα, που στις 12 ακριβώς θα λαμπαδιάσουν. Δεκάδες γειτονιές, δεκάδες φωτιές ανάβουν μέσα στην πόλη και κάμποσες ακόμη στα χωριά. Η μεγαλύτερη πάντως, άρα και η πιο δημοφιλής, είναι στην πλατεία Ηρώων, στην οδό Ανεξαρτησίας, δίπλα στο ποτάμι της Φλώρινας, τον Σακουλέβα.
Λίγο η ανάγκη για ζεστασιά, λίγο το πρωτόγνωρο του θεάματος, οι νεοφερμένοι στήνονται όσο πιο κοντά στο ικρίωμα γίνεται. Οταν ο γίγαντας λαμπαδιάσει, όμως, κανείς δεν αντέχει να σταθεί πλάι του. Και αυτό είναι το πιο ενδιαφέρον σε αυτό το έθιμο, αν βέβαια αφεθείς και το αντιμετωπίσεις σαν βίωμα και όχι σαν θέαμα. Το πώς παλινδρομείς, πώς ταλαντεύεσαι για ώρες. Ενα βήμα μπροστά, ένα βήμα πίσω και πάει λέγοντας… Τη μια καίγεσαι, την άλλη τρέμεις απ’ το κρύο. Ο χρόνος μοιάζει να σταματά. Τα πρόσωπα φωτίζονται από τη φλόγα, γίνονται οικεία, οι σπίθες πετάγονται προς όλες τις κατευθύνσεις, οι φλόγες αντικατοπτρίζονται ακόμη και στο ποτάμι, λες και φλέγεται και αυτό.
Φαντάσου να καίγεται το δέρμα σου, να τσούζουν τα μάτια σου και να μη φεύγεις, σαν μαγνητισμένος. Να χάνεσαι στην απόκοσμη βουή της φλόγας που υπερπηδά κάθε ήχο. Σκέτη μαγεία. Κάπως έτσι μάλλον εξαγνίζεσαι. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το συναίσθημα βέβαια, όπως άλλωστε σε κανένα γνήσιο έθιμο της Ελλάδας. Οι φωτιές της Φλώρινας έχουν τις ρίζες τους σε παγανιστικές, πυρολατρικές τελετές προχριστιανικής εποχής. Ηλιος – φως – γονιμότητα – αναγέννηση. Οι μέρες συμπίπτουν με το χειμερινό ηλιοστάσιο (21 Δεκέμβρη), τη μεγαλύτερη νύχτα του χρόνου, και η φωτιά λατρευόταν από αρχαιοτάτων χρόνων ως προάγγελος του φωτός και του ήλιου, της καλοκαιρίας και της καρποφορίας.
Οταν το έθιμο εκχριστιανίστηκε, ταυτίστηκε με τη φωτιά που άναψαν οι βοσκοί στη φάτνη του Χριστού και με την αναγγελία της γέννησής Του. Ο μόνος που δεν δέχτηκε τον νέο συμβολισμό, πάντως, ήταν ο μητροπολίτης Φλωρίνης Αυγουστίνος Καντιώτης, μια διφορούμενη μορφή της πόλης, που κατήγγειλε το έθιμο το 1992 ως ειδωλολατρικό και αμαρτωλό. Οχι βέβαια πως έπαψε να τελείται.
Θυμάμαι τον αείμνηστο ιστορικό και λαογράφο της Φλώρινας, Λάζαρο Μέλλιο, που μου περιέγραφε τις παλιές εποχές: «Κάποτε η προετοιμασία ξεκινούσε μήνες πριν. Ολοι οι πιτσιρικάδες χωριζόμασταν σε ομάδες-γειτονιές και μαζεύαμε ξύλα από το βουνό, κυρίως κέδρα, που κάνουν θόρυβο όταν καίγονται και θεωρείται ότι διώχνουν τα κακά πνεύματα, αλλά ζητούσαμε και από τα σπίτια φωνάζοντας: ξύλα για κάλαντα! Ο στόχος ήταν να μαζέψουμε τα περισσότερα ξύλα για να ανάψουμε στη γειτονιά μας τη μεγαλύτερη φωτιά. Το έθιμο επέβαλλε κάποια ξύλα να είναι κλεμμένα, έτσι αρπάζαμε τις νύχτες τα ξύλα από τις αυλές των σπιτιών και οι νοικοκύρηδες μας κυνηγούσαν. Βέβαια, αυτό που είχε ιδιαίτερη αξία ήταν το κλέψιμο των ξύλων από τις άλλες ομάδες. Κάθε βράδυ, λοιπόν, έκανε βάρδια κάποιος από την ομάδα και τα φρουρούσε».
Μπορεί τα πράγματα να μη γίνονται έτσι ακριβώς πια, αλλά οι ομάδες ξεκινούν ακόμη από νωρίς την προετοιμασία, αναζητούν τα ξύλα από χορηγούς, στήνουν γλέντια στα καλύβια δίπλα στις φωτιές τους κάθε μέρα.Ο δήμος πλαισιώνει το έθιμο με διάφορα δρώμενα που ξεκινούν από τα μέσα Δεκεμβρίου και ολοκληρώνονται στις 6 Ιανουαρίου. Θεατρικές παραστάσεις, παρουσιάσεις παραμυθιών, μάγοι, ζογκλέρ, ζωγραφική και παιχνίδια στο Ξύλινο Χωριό. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και το «Τρενάκι της φωτιάς», που κάνει βόλτα στο ιστορικό κέντρο της πόλης καθημερινά, αλλά και οι γιορτές τσίπουρου σε τοπικά καζάνια (ολοκληρώθηκαν 20/12, στην Κάτω Υδρούσα).
